انحلال اینستکس، مُهر تأییدی بر بدعهدی اروپا

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای مشترک با مقصرنمایی ایران، از انحلال سازوکار مالی اینستکس که قرار بود مراودات تجاری با ایران را در سایه تحریم‌های ظالمانه آمریکا تسهیل کند، اما به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا ناکام ماند، خبر دادند.

در این بیانیه با بیان اینکه سهامداران اینستکس (بلژیک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و انگلیس) تصمیم به انحلال اینستکس گرفته‌اند، ادعا شده است: در چهار سال گذشته اینستکس به‌طور مداوم تلاش کرد مبادلات تجاری میان اروپا و ایران را تسهیل کند، اما به دلایل سیاسی، ایران به‌طور سیستماتیک از انجام وظایف اینستکس جلوگیری کرد.

این ادعا در حالی مطرح می‌شود که وقت‌کشی و بدعهدی اروپایی‌ها که در سازوکارمالی اینستکس نیز نمود بارز و آشکاری یافته بود، از علل اصلی ناکارآمدی اینستکس بود.

 
سازوکار اینستکس

با خروج آمریکا از برجام، این کشور تحریم‌هایی که به‌موجب توافق هسته ای متوقف ‌شده بودند، از سر گرفت. بازگشت تحریم‌های پیش از برجام علیه ایران، موجب شد دستگاه دیپلماسی وقت ایران خطاب به اتحادیه اروپا و سایر اعضای باقی‌ مانده در برجام اعلام کند، بدون حفظ نیازهای ایران و عواید اقتصادی ای که برجام برای ایران دارد، امکان حفظ توافق وجود ندارد. موضوعی که موجب شد اتحادیه اروپا پیشنهاد ایجاد کانال ویژه ارتباط مالی با عنوان سازوکارمالی اروپا را به ایران در صورت ماندن ایران در توافقنامه برجام، با هدف همکاری با شرکت‌های تجاری اروپایی و آسیایی برای ادامه تجارت با ایران و دور زدن تحریم‌های آمریکا بدهد.

اینستکس مؤسسه‌ای بود که اجازه می‌داد بدون انجام مراودات مالی میان ایران و اتحادیه اروپا، تجارت همچنان انجام شود

اینستکس که مخفف عبارت (Instrument in Support of Trade Exchanges) به معنای ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری یا همان سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با ایران است، ژانویه ۲۰۱۹ (بهمن‌ماه ۱۳۹۷) از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیر دلاری با تهران ایجاد شد و به‌غیراز این سه کشور که سهامداران اصلی و مؤسسان سازوکارمالی اینستکس هستند، در هشتم آذرماه 98، 6 کشور اروپایی بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند در راستای حمایت از تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام به آن پیوستند.

درباره ماهیت اینستکس گفته ‌شد، این سازوکارمالی بانک نیست، بلکه شرکت تسویه مالی بود. به‌عبارت‌دیگر، اینستکس مؤسسه‌ای بود که اجازه می‌داد بدون انجام مراودات مالی میان ایران و اتحادیه اروپا، تجارت همچنان انجام شود. طبق این سازوکار شرکتی ایرانی کالایی به اروپا صادر و در قبال آن اعتبار به دست می آورد که خودش یا واردکننده ای ایرانی می‌توانست از آن برای واردات کالا از اروپا به ایران استفاده کند؛ بدون اینکه پولی میان طرف ها مبادله شود.

در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می‌توانست استفاده شود. درنتیجه اعلام‌ شد که طبق این سازوکار، ایران نفت یا کالاهای صادراتی خود را به کشور‌های اروپایی می‌دهد و به‌جای آنکه پولی دریافت کند، در مقابل از اروپایی‌ها اقلام موردنیاز خود را دریافت می‌کند. به‌عنوان‌ نمونه ایران در این ساختار می‌تواند به اسپانیا کالایی بفروشد و پول مربوط به پرداخت آن را به شرکتی آلمانی که به ایران کالا یا خدمات داده است، تأمین کند و پول از خاک اروپا میان دو شرکت مبادله شود، یعنی اینستکس وظیفه تسویه‌حساب میان ایران، اسپانیا و آلمان که با یکدیگر تجارت کرده‌اند را برعهده داشت.

 
بدعهدی اروپا

گرچه هدف ایجاد و اهداف اعلامی سازوکار اینستکس از سوی اروپایی‌ها فراهم آوردن امکان برخورداری ایران از مزایای اقتصادی برجام و حل مشکلات ناشی از تحریم‌های آمریکا بود، اما با وجود گسترش اعضای اینستکس و وعده‌های مکرر طرف اروپایی، این سازوکار در چند سال تشکیل و راه‌اندازی، راه به‌جایی نبرد و به جز یک مبادله که طبق این سازوکار، ایران از شرکتی آلمانی محصولات دارویی خریداری و در فروردین 99 با عنوان کالای حقوق بشری برای مقابله با کرونا وارد کشور کرد، تبادل دیگری انجام نشد.

شرکت‌های کوچک و متوسط زیادی در اروپا علاقه‌مند تجارت با ایران هستند که البته در آمریکا نیز فعالیتی ندارند و نگران تحریم این کشور نیستند

با گذشت چند سال از شروع به کار اینستکس تنها همان یک مبادله تجاری کوچک از کانال مالی برای صادرات تجهیزات پزشکی به ایران انجام شد و سازوکارمالی مزبور در عمل نتوانست حداقلِ تعهدات اروپایی‌ها را برای تسهیل تجارت با ایران با هدف دفع پیامدهای تحریم‌های آمریکا محقق کند.

اروپایی‌ها در توجیه ناکارآمدی اینستکس در انجام تعهداتشان در حفظ و تضمین منافع برجامی ایران، ادعا می‌کردند به سبب خصوصی بودن شرکت‌هایشان و نیز به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا و ترس شرکت‌های اروپایی از تحریم به وسیله آمریکا نتوانستند با ایران مراوده تجاری مؤثری داشته باشند؛ اما واقعیت اینجاست با وجود اینکه چند سال از راه‌اندازی اینستکس بعد از خروج آمریکا از برجام ‌گذشت، اروپا ساختارهای حداقلی و قطره‌چکانی اینستکس را نیز عملیاتی نکرد. بنابراین همکاری نکردن واقعی و مؤثر دولت‌های اروپایی، دلیل اصلی ناکارآمدی سازوکار مالی اینستکس است.

شرکت‌های کوچک و متوسط زیادی در اروپا علاقه‌مند تجارت با ایران هستند که البته در آمریکا نیز فعالیتی ندارند و نگران تحریم این کشور نیستند، چنانچه به اعتراف کارشناسان اروپایی، بیسش از ۹۰ درصد اقتصاد آلمان بر پایه فعالیت شرکت‌های کوچک و متوسط بنا شده است یا اینکه در بلغارستان ۹۹ درصد اقتصاد مرتبط با شرکت‌های کوچک و متوسط است. بنابراین اگر اروپایی‌ها واقعاً به دنبال ایجاد مسیر پولی و بانکی و مبادله کالایی مناسب بودند، می‌توانستند از شرکت‌های کوچک و متوسط کشورهایشان که تعدادشان زیاد است و علاقه‌مند به تجارت با ایران نیز هستند، در سازوکار مالی مزبور استفاده کنند.

می‌توان با قاطعیت گفت، اروپایی‌ها مقصر اصلی ناکارآمدی اینستکس بودند یا آنکه توانایی و ظرفیت حفظ و تضمین منافع برجامی ایران را داشتند، اما تمایل و اراده‌ و همکاری واقعی و مؤثری برای انجام این کار نداشتند و نخواهند توانست که در فرار روبه‌جلو ایران را مقصر ناکارآمدی اینستکس جلوه دهند.

بنابراین بیانیه ادعایی اروپایی‌ها در زمینه مقصر بودن ایران در ناکارآمدی اینستکس، وارونه نمایی واقعیت موجود و فرار روبه‌جلوست. تنها با مقایسه نتیجه سازوکار مالی اینستکس در عمل، با آنچه به وسیله اروپایی‌ها در کاغذ وعده داده بودند و ایران نیز انتظار آن را داشت، این مکانیسم با اهدافی که برای آن تعریف‌شده بود، فاصله بسیاری داشت و این چیزی نیست که با بیانیه نگاری کتمان شود.

 
جمع‌بندی

اروپایی‌ها درحالی‌که توانایی و ظرفیت حفظ و تضمین منافع برجامی ایران را داشتند، در عمل تمایل و اراده‌ و همکاری واقعی و مؤثری برای انجام این کار نداشتند. اروپایی‌ها درحالی‌که می‌توانستند با افزایش حجم تجارت با ایران در چارچوب سازوکار مالی موسوم به اینستکس با تحریم‌های آمریکا مقابله کنند؛ نشان دادند اراده‌ای برای عملی کردنِ اقدامات وعده داده ‌شده ندارند و به‌وسیله ابزاری موسوم به اینستکس، صرفاً تاکتیک مدیریت وضع موجود و وقت‌کشی هدفمند نسبت به ایران و توانمندی هسته‌ای آن را دنبال کردند.

ایران نیز به‌خوبی به این برنامه و تاکتیک اروپایی-آمریکایی واقف بود و با گام‌های اساسی و راهبردی هسته‌ای خود، علاوه بر آنکه توانست تعهدات خود نسبت به موافقت‌نامه برجام را کاهش دهد، شرایط و ظرفیت هسته‌ای خود را نیز تغییر و بهبود داد.

بنابراین اعلام انحلال رسمی اینستکس علاوه بر اینکه حکایت از پایان تلاش نمایشی تروییکای اروپا در مقابله با تحریم‌های نامشروع و ضد حقوق بشری آمریکا علیه ایران و به‌مثابه آشکار شدن همکاری‌ اروپا با آمریکا در ایجاد آخرین فشار حداکثری بر ایران است، مؤید آشکار شدن نقش اروپا در کنار آمریکا در پیگیری امنیتی سازی مجدد پرونده هسته‌ای ایران در زمان مقتضی و لازم خواهد بود.